तिहार सनातन हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको दशैंपछि मनाइने दोस्रो ठूलो पर्व हो। यो पर्व कार्तिक कृष्ण पक्ष त्रयोदशी (काग तिहार) देखि सुरु भएर शुक्ल पक्ष द्वितीया (भाइटीका) सम्म पाँच दिनसम्म मनाइन्छ। पाँच दिनसम्म मनाइने भएकाले यसलाई यमपञ्चक पनि भनिन्छ। तिहारलाई दीपावली (दिवाली)को रुपमा धूमधामसहित मनाउने परम्परा छ।
तिहारको सन्दर्भमा देउशी/भैलो को विशेष महत्व छ। देउशी समूहमा गाइने गीत हो, जुन पर्वका समयमा मात्रै गाइन्छ। नेपालमा यो पुरानो लोकपारंपरिक संस्कृति हो, जसमा महिला र पुरुष, केटा–केटीदेखि वृद्धसम्म घर–घर गएर गीत गाउँछन्। टोलीको प्रमुख (नाइके)ले लय हालेर गीत भट्ट्याउने र सहभागीहरूले सामूहिक रूपमा नाच्ने गर्छन्।
देउशी/भैलोको क्रममा घरमुलीलाई मनोरञ्जन प्रदान गर्दै, समूहले गीत र नृत्य प्रस्तुत गर्छ। घरधनीले यो प्रदर्शनको सम्मानस्वरूप नाङ्लोमा पैसा, मिठाई (सेलरोटी, अनारसा), फलफूल र माला दिने चलन छ।
देउशी/भैलोको पौराणिक उत्पत्ति
देउशी र भैलोको उत्पत्ति सम्बन्धमा दुई प्रमुख कथा प्रचलित छन्:
यमराज–यमुनाको कथा
सूर्यका छोरा यमराजले आफ्नी बहिनी यमुनाको निम्तो स्वीकार गरेर बहिनीको घर गएर रमाइलो मनाएका थिए। यमुनाले दाजुभाइ–दिदीबहिनीको प्रेम सदा अटल रहोस् र दाजुभाइको आयू र कीर्ति बढोस् भन्ने वरदान मागिन्। यमराजले वरदान दिई त्यसपछि बिदा भए। यही परम्परा यमपञ्चकको रूपमा प्राचीन कालदेखि निरन्तर मनाइँदै आएको छ।
राजा बलि र वामनको कथा
राजा बलि एक बुद्धिमान र उदार दैत्य राजा थिए। उनले देवताहरूलाई पराजित गरेपछि अश्वमेध अनुष्ठान गर्न लागे। भगवान विष्णु वामन अवतारमा आए। वामनले तीन पाइला जमिन मागे, जसमा राजा बलिले अन्ततः तेस्रो पाइला राख्न आफ्नो टाउको अर्पण गरे। राजा बलिलाई पाँच दिन “मृत्युलोक” भ्रमणको अनुमति दिइयो। उदार राजा बलिको सम्मानमा देउसी/भैलोको परम्परा सुरु भएको विश्वास गरिन्छ।
देउशी/भैलोको प्रक्रिया
देउशी/भैलो खेल्दा टोलीले घर–घर गएर गीत गाउँछ र नृत्य प्रदर्शन गर्छ। खेलको क्रममा प्रमुखले समूहलाई आदेश दिन्छ र सहभागीहरूले सामूहिक रूपमा “देउसुरे!” भन्दै स्वर मिलाउँछन्।
मुख्य गीत र संवादको प्रक्रिया यसरी हुन्छ:
मुख्य: “आहै, भन मेरा भाइ हो”
समूह: “देउसुरे!”
मुख्य: “हे राम्ररी भन”
समूह: “देउसुरे!”
मुख्य: “आहै, आएका हामी”
समूह: “देउसुरे!”
लक्ष्मी पूजाको दिनदेखि भाइटीकासम्म देउशी/भैलो खेल्ने प्रचलन छ। घरधनीले नाङ्लोमा दान, मिठाई, फलफूल राखेर टोलीलाई स्वागत गर्छन्। प्रदर्शनको अन्त्यमा प्रमुखले लय बद्ध भट्याएर घरका सबैलाई आशिष दिन्छ र टोलीले विदा माग्दै समापन गर्छ।
नेपालको यो मौलिक सांस्कृतिक परम्परा समूहिक मनोरञ्जन, भाई–बहिनीको प्रेम र उदारताको प्रतीकका रूपमा आजसम्म जीवित छ।
इन्द्र प्रसाद ओली
अध्यक्ष, राष्ट्रिय हिन्दु एकता मञ्च नेपाल
