✍️ नारायण बहादुर बस्नेत
कार्तिक शुक्ल एकादशी, जसलाई हरिबोधिनी एकादशी भनिन्छ, यस वर्ष कार्तिक १५ गते, शनिबारका दिन परेको छ। यस दिनलाई “ठूली एकादशी” भनेर चिनिन्छ भने, आषाढ शुक्ल एकादशी अर्थात् हरिशयनी एकादशीलाई “सानो एकादशी” भन्ने परम्परा पनि छ। तर वास्तवमा कुनै पनि एकादशी सानो वा ठूलो हुँदैन — प्रत्येक एकादशीको आफ्नै आध्यात्मिक महत्व र धार्मिक महिमा हुन्छ।
१) हरिबोधिनी एकादशीको कथा र महत्व
हिन्दू परम्परा अनुसार, आषाढ शुक्ल एकादशीका दिन भगवान विष्णु “योगनिद्रा”मा जानुहुन्छ। त्यस दिनलाई नै हरिशयनी एकादशी भनिन्छ। भगवानको चार महिनाको निद्रापछि, कार्तिक शुक्ल एकादशी अर्थात् हरिबोधिनी एकादशीमा उहाँ पुनः जाग्रत हुनुहुन्छ।
यही दिनदेखि धार्मिक तथा मंगलमय कार्य — विवाह, व्रत, दान–पुण्य आदि — सुरु गरिन्छ।
यस दिन तुलसी र शालिग्राम (भगवान विष्णुको प्रतीक) को विवाह गरिन्छ, जसलाई तुलसी विवाह भनिन्छ। यो विवाह धर्म, संस्कार र भक्तिको पुनर्जागरणको प्रतीक मानिन्छ।
२) तुलसी विवाहको प्रक्रिया
तुलसी विवाह घरमै सहज रूपमा गर्न सकिन्छ।
१. बिहान स्नान गरी पवित्र वस्त्र धारण गर्ने।
२. तुलसीको बिरुवालाई सफा गरी माला, चन्दन, कपडा र फूलले सजाउने।
३. तुलसी माईलाई साडी, पोटो, माला र सिन्दूर चढाउने।
४. शालिग्रामलाई भगवान विष्णुको प्रतीक मान्दै तुलसीसँग वैवाहिक पूजा गर्ने।
५. वैवाहिक मन्त्र, दीप, धूप, तिल र फूल चढाएर विवाह सम्पन्न गर्ने (एकादशीमा चामलको प्रयोग निषेध छ)।
६. अन्त्यमा प्रसाद वितरण गरी व्रतको फल ग्रहण गर्ने।
यो आध्यात्मिक विवाह हो, जसले घरमा शान्ति, समृद्धि र मंगल ल्याउने विश्वास गरिन्छ।
३) हरिबोधिनी एकादशीको पौराणिक कथा
पौराणिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख छ — एक समय पृथ्वीमा दानव राजाले अत्याचार मच्चाएका थिए। देवगणहरूले भगवान विष्णुसँग रक्षा मागे। भगवानले ब्रह्माण्डको संचालन योगनिद्रामा रहेर गर्नुभयो र चार महिनापछि, कार्तिक शुक्ल एकादशीका दिन जाग्रत भई धर्मको पुनर्स्थापना र भक्तहरूको उद्धार गर्नुभयो।
त्यसै दिनदेखि धार्मिक तथा पुण्यदायी कार्यहरूको थालनी गर्ने परम्परा बस्यो। तुलसी–शालिग्राम विवाह पनि यही दिन सम्पन्न गर्ने चलनले धर्म र भक्तिको गहिरो सन्देश दिन्छ।
४) एकादशी व्रतको मूल तत्त्व
एकादशी व्रत केवल उपवास होइन — यो शरीर, मन र आत्माको शुद्धिकरण गर्ने साधना हो। यस दिन सात्त्विक आहार वा निर्जल व्रत गरेर शरीरलाई पवित्र राखिन्छ। भगवान विष्णुको नामस्मरण, कथा श्रवण र भजन–कीर्तनद्वारा आत्मालाई निर्मल तुल्याइन्छ।दान, सेवा र सद्कर्मद्वारा समाजमा करुणा र धर्मको भावना जागृत गरिन्छ।
५) संस्कार र संस्कृति बचाउने अभियान
आजको समयमा आयातित संस्कारहरूले हाम्रो मौलिक परम्परालाई ओझेल पार्न खोजिरहेका छन्। तर यस्ता पर्वहरूले नै हाम्रो पहिचान, धर्म र संस्कृतिको जगलाई मजबुत बनाइरहेका छन्।
एकादशी व्रत केवल व्यक्तिगत साधना होइन, यो समाजलाई धर्म, सत्य र सदाचारमा उभ्याउने सामूहिक चेतना हो।
६) “सानो” वा “ठूली” एकादशी भन्ने भ्रम
परम्परागत रूपमा हरिबोधिनी एकादशीलाई “ठूली” र हरिशयनीलाई “सानो” एकादशी भनिए पनि, धार्मिक दृष्टिले दुबै समान महत्त्वका छन्। हरेक एकादशी भगवान विष्णुको विशेष दिन हो। हरेक व्रत आत्मशुद्धि र पापक्षालन (पाप धोई आत्मा पवित्र बनाउने) मार्ग हो। त्यसैले सबै एकादशीहरू समानरूपमा पवित्र र महत्वपूर्ण छन्।
हरिबोधिनी एकादशी केवल व्रत मात्र होइन — यो संस्कार, संस्कृति र धर्मको पुनर्जागरण हो। यस दिन भगवान विष्णु योगनिद्राबाट जाग्रत हुनुहुन्छ र तुलसी विवाहमार्फत मंगल कार्यहरूको द्वार खुल्छ। हाम्रो जिम्मेवारी भनेको यी परम्पराहरूलाई जोगाउनु र नयाँ पुस्तालाई यसको गहिरो अर्थ बुझाउनु हो ।k
